Kwas hydroksycytrynowy (HCA) w kontroli masy ciała – co naprawdę wiemy?

Warto jednak zauważyć, że gdyby choć jeden z tysięcy dostępnych na rynku środków redukujących masę ciała był trwale skuteczny choćby w 10%, problem otyłości miałby dziś zupełnie inny wymiar. Kontrola masy ciała pozostaje więc procesem trudnym, wymagającym ciągłej pracy nad sobą – modyfikacji nawyków żywieniowych i zwiększenia aktywności fizycznej – a nie jednorazowego "cudu" w postaci tabletki.

2. Dlaczego samo "matematyczne" liczenie kalorii nie wystarcza?

W połowie XX wieku szacowano, że minimalna dzienna porcja pożywienia, zapewniająca wszystkie niezbędne składniki odżywcze, dostarczała ok. 1700 kcal. Współcześnie, przy dużym stopniu przetworzenia żywności, tę samą ilość witamin, składników mineralnych i innych substancji bioaktywnych uzyskujemy z pokarmu o znacznie wyższej wartości energetycznej – nawet ok. 4000 kcal. Oznacza to, że aby zaspokoić potrzeby organizmu, często musimy przyjmować więcej kalorii, niż byłoby optymalne dla masy ciała.

Popularne podejście "odejmowania 100 kcal dziennie" dobrze ilustruje zderzenie teorii z fizjologią. Teoretycznie, rezygnacja z jednego jabłka (ok. 100 kcal) dziennie przez rok powinna dać deficyt 36 500 kcal, co – przy założeniu, że 1 kg tkanki tłuszczowej odpowiada ok. 9000 kcal – przekładałoby się na utratę 4 kg wagi rocznie, 40 kg w ciągu 10 lat itd. W praktyce tak się nie dzieje, ponieważ organizm reaguje na długotrwały deficyt kaloryczny adaptacją metaboliczną: spowalnia przemianę materii, zmienia gospodarkę hormonalną, modyfikuje odczuwanie głodu i sytości.

Kontrola masy ciała jest więc wynikiem złożonej regulacji: udziału układu nerwowego, hormonów, predyspozycji genetycznych, a także składu diety (udziału białek, tłuszczów, węglowodanów oraz błonnika). Kluczowe znaczenie ma indywidualne dobranie takiej podaży energii i makroskładników, która nie będzie powodowała stałego uczucia głodu i nie zaburzy naturalnych mechanizmów regulacji.

3. Rola aktywności fizycznej i jakości pożywienia

Bez regularnego wysiłku fizycznego skuteczna, długotrwała i bezpieczna dla zdrowia kontrola masy ciała jest praktycznie niemożliwa. Ćwiczenia o odpowiednio dobranej intensywności pozwalają:

• zwiększyć wydatkowanie energii,
• poprawić wrażliwość tkanek na insulinę,
• korzystnie wpływać na gospodarkę lipidową,
• utrzymywać lub zwiększać masę mięśniową.

Warto pamiętać, że 1 kg tkanki tłuszczowej ma około czterokrotnie większą objętość niż 1 kg masy mięśniowej. Dlatego sama masa ciała na wadze nie zawsze dobrze odzwierciedla postępy – często lepszym wskaźnikiem jest zmniejszanie się obwodu talii czy bioder przy nieznacznej zmianie kilogramów.

Podstawą zdrowej redukcji jest też odpowiedni dobór produktów spożywczych. Warzywa i owoce dostarczają nie tylko błonnika, witamin i składników mineralnych, lecz także naturalnych kwasów organicznych, w tym kwasów owocowych (hydroksykwasów). Jednym z nich jest kwas hydroksycytrynowy (HCA), który stał się przedmiotem licznych badań jako potencjalne wsparcie w kontroli masy ciała.

4. Czym jest kwas hydroksycytrynowy (HCA)?

Kwas hydroksycytrynowy (ang. hydroxycitric acid, HCA) jest pochodną kwasu cytrynowego, naturalnie występującą w świecie roślinnym, głównie w owocach. Istnieje kilka izomerycznych form tego związku, różniących się przestrzennym ułożeniem atomów. Badania wykazały, że aktywność biologiczną wykazuje zasadniczo tylko jedna z nich – izomer L, określany jako kwas L-hydroksycytrynowy.

Wiele gatunków roślin zawiera różne formy HCA w odmiennych proporcjach, jednak szczególne zainteresowanie wzbudził owoc rośliny Garcinia cambogia. W jego miąższu występuje niemal wyłącznie biologicznie aktywna forma L-HCA, dlatego w piśmiennictwie, zwłaszcza popularnym, skrót HCA często odnosi się właśnie do tego izomeru pochodzącego z Garcinia cambogia.

5. Mechanizm działania HCA – spojrzenie metaboliczne

Organizm traktuje HCA jak naturalny składnik metabolizmu kwasów cytrynowych. Podstawowymi źródłami energii dla człowieka są węglowodany i tłuszcze. Gdy bieżące zapotrzebowanie energetyczne jest niewielkie, nadmiar glukozy może być przekształcany w kwasy tłuszczowe i następnie magazynowany w tkance tłuszczowej – proces ten nazywamy lipogenezą de novo.

HCA wpływa na ten szlak w kilku miejscach:

1. Hamowanie lipogenezy
2. W badaniach doświadczalnych wykazano, że podanie HCA hamuje przemianę glukozy w tłuszcze. Po doustnym podaniu pojedynczej dawki HCA przed standardowym posiłkiem syntetycznym lipogeneza w wątrobie zwierząt doświadczalnych zmniejszała się o około 70%, a efekt utrzymywał się do 8 godzin po posiłku. Obniżenie syntezy lipidów obserwowano nie tylko w wątrobie, ale również w innych tkankach odpowiedzialnych za ich produkcję, m.in. w jelicie cienkim oraz tkance tłuszczowej.
3. Lipogeneza wracała do wartości wyjściowych po około 12 godzinach, co sugeruje, że HCA jest stopniowo eliminowany z organizmu i nie kumuluje się w sposób niekontrolowany. W badaniach 30-dniowych uzyskiwano utrzymujący się efekt zahamowania lipogenezy przy długotrwałym podawaniu związku.
4. Zwiększanie syntezy glikogenu
5. W warunkach zwiększonej podaży węglowodanów organizm może je magazynować nie tylko w formie tłuszczu, lecz także glikogenu – "paliwa" dla mięśni. Obecność HCA sprzyja przesunięciu przemian metabolicznych w kierunku gromadzenia glikogenu zamiast tłuszczu, co jest korzystne szczególnie u osób mających problemy z magazynowaniem glikogenu w wątrobie i mięśniach.
6. Wpływ na gospodarkę lipidową i insulinową
7. Zgodnie z przytaczanymi wynikami badań, HCA może prowadzić do zmniejszenia syntezy cholesterolu całkowitego i frakcji LDL oraz poprawiać odpowiedź organizmu na insulinę, co potencjalnie sprzyja lepszej kontroli glikemii.
8. Regulacja uczucia sytości
9. Zwiększenie zapasów glikogenu w wątrobie i mięśniach jest jednym z sygnałów informujących o zaspokojeniu potrzeb energetycznych. Dane doświadczalne sugerują, że poprzez ten mechanizm HCA może przyspieszać pojawienie się uczucia sytości podczas posiłku, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia spontanicznego spożycia kalorii.

6. HCA a apetyt i potencjalna termogeneza

W testach na zwierzętach obserwowano, że zarówno pojedyncza dawka HCA, jak i długotrwałe podawanie preparatu, wiązały się z około 10-procentowym spadkiem ilości przyjmowanego pokarmu, szczególnie w przypadku diet bogatych w węglowodany. Efekt ten utrzymywał się przez kilka tygodni suplementacji.

Co ważne, nie stwierdzano objawów awersji do pożywienia ani dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego, co sugeruje, że redukcja apetytu nie wynikała z działania toksycznego. Uznaje się, że jest ona raczej konsekwencją zwiększonej produkcji glikogenu oraz współdziałających sygnałów metabolicznych docierających do ośrodków głodu i sytości.

Zwraca się jednocześnie uwagę, że dieta bogata w tłuszcze oraz alkohol może znosić korzystny wpływ HCA na lipogenezę i hamowanie apetytu. Suplementacja nie powinna być więc traktowana jako "usprawiedliwienie" dla wysokotłuszczowego czy nadużywania alkoholu.

W literaturze pojawiały się hipotezy, że HCA może nasilać termogenezę (wydatkowanie energii w postaci ciepła), jednak dostępne dane są niejednoznaczne. Część autorów sugeruje możliwość pośredniego zwiększania spalania tłuszczów, zwłaszcza w połączeniu z innymi składnikami (np. L-karnityną czy kwasem γ-linolenowym), ale mechanizm ten nie jest dobrze udokumentowany i nie powinien być traktowany jako główne działanie związku.

7. Dlaczego HCA bywa uznawany za "wyjątkowy" wśród środków wspomagających redukcję masy ciała?

Większość klasycznych leków stosowanych w terapii otyłości działa na ośrodkowy układ nerwowy – hamując łaknienie lub wpływając na wydatkowanie energii. Taki mechanizm wiąże się z ryzykiem licznych działań niepożądanych: zaburzeń nastroju, bezsenności lub nadmiernej senności, wzrostu ciśnienia tętniczego, a w skrajnych przypadkach – uzależnienia.

HCA działa inaczej:

• nie przekracza bariery krew–mózg, co ogranicza możliwość bezpośredniego działania na ośrodkowy układ nerwowy,
• wpływa głównie na przemiany metaboliczne w wątrobie i innych tkankach obwodowych,
• nie wykazuje działania pobudzającego ani depresyjnego na ośrodkowy układ nerwowy,
• nie powoduje uczucia euforii czy rozdrażnienia, nie wpływa negatywnie na koncentrację czy senność w ciągu dnia (na podstawie obserwacji dotychczasowych badań).

Z tego względu HCA postrzegany jest jako potencjalnie bezpieczniejszy element wspomagający kontrolę masy ciała, zwłaszcza u osób, u których farmakoterapia działająca na OUN jest przeciwwskazana lub nieakceptowana.

8. Zasady suplementacji i znaczenie jakości preparatu

Skuteczność działania HCA w dużym stopniu zależy od dawki oraz rzeczywistej zawartości związku w przyjmowanym preparacie. W badaniach najczęściej stosowano dzienną dawkę 250–750 mg czystego kwasu L-hydroksycytrynowego. Warto pamiętać, że wiele produktów dostępnych na rynku zawiera wyciąg z Garcinia cambogia o zróżnicowanej standaryzacji – ekstrakt może zawierać od kilku do kilkudziesięciu procent HCA.

Dlatego przy wyborze suplementu należy zwrócić uwagę na:

1. Dokładne oznaczenie zawartości HCA – istotna jest ilość miligramów samego kwasu L-hydroksycytrynowego, a nie jedynie masy ekstraktu roślinnego.
2. Standaryzację surowca – preparaty o kontrolowanej jakości, w których zawartość HCA jest stała w każdej partii, dają większą przewidywalność efektu.
3. Badania jakościowe – wysokiej klasy produkty powinny być wytwarzane z wykorzystaniem metod analitycznych, takich jak wysokosprawna chromatografia cieczowa (HPLC), które umożliwiają precyzyjne oznaczenie zawartości substancji czynnej.
4. Bezpieczeństwo składu – szczególnie istotna jest hipoalergiczność, brak sztucznych barwników i konserwantów oraz odpowiedni dobór nośników.

Z uwagi na możliwość interakcji z innymi lekami i chorobami towarzyszącymi, suplementy zawierające HCA powinny być kupowane z zaufanych źródeł, najlepiej w aptece, a ich stosowanie – konsultowane z lekarzem lub dietetykiem klinicznym.

9. Miejsce HCA w kompleksowej strategii leczenia nadwagi

Zebrane dane doświadczalne wskazują, że kwas L-hydroksycytrynowy może:

• ograniczać przekształcanie węglowodanów w tłuszcze i syntezę cholesterolu,
• sprzyjać zwiększaniu zapasów glikogenu,
• pośrednio wpływać na zmniejszenie apetytu,
• redukować przyrost masy ciała w modelach zwierzęcych.

Nie oznacza to jednak, że HCA jest "lekiem na otyłość". Jego działanie ma charakter pomocniczy i nie zastąpi podstawowych elementów terapii, którymi są:

• indywidualnie dobrana dieta o obniżonej wartości energetycznej,
• regularna aktywność fizyczna,
• modyfikacja stylu życia (sen, redukcja stresu, ograniczenie alkoholu i palenia tytoniu),
• w wybranych przypadkach – farmakoterapia lub leczenie bariatryczne zgodnie z aktualnymi wytycznymi.

U pacjentów, u których lekarz uzna suplementację HCA za zasadną, związek ten może stanowić element wspierający proces redukcji masy ciała, szczególnie u osób spożywających dietę o odpowiednim udziale węglowodanów złożonych i ograniczonej zawartości tłuszczów nasyconych.

10. Podsumowanie

Kwas hydroksycytrynowy, zwłaszcza w postaci izomeru L pochodzącego z owocu Garcinia cambogia, jest interesującą substancją naturalną wpływającą na metabolizm węglowodanów i lipidów. Dane eksperymentalne sugerują hamowanie lipogenezy, wzrost syntezy glikogenu, poprawę profilu lipidowego oraz pośredni wpływ na apetyt. Jednocześnie nie obserwuje się typowych dla leków ośrodkowych działań niepożądanych.

Należy jednak pamiętać, że:

• skuteczność HCA zależy od jakości i dawkowania preparatu,
• jego działanie może być znoszone przez dietę bardzo tłuszczową i nadużywanie alkoholu,
• suplement nie zastąpi fundamentalnych elementów terapii nadwagi: odpowiedniej diety i ruchu.

Dla lekarza i świadomego pacjenta HCA może być jednym z narzędzi wspierających kontrolę masy ciała – narzędziem, które warto rozważać w sposób racjonalny, opierając się na danych naukowych, a nie na marketingowych obietnicach.