Alzheimer – gdy zwykłe zapominanie staje się chorobą

Choć dotyczy głównie osób po 65. roku życia, pierwsze objawy bywają bagatelizowane jako "zwykłe starzenie się". Tymczasem wczesne rozpoznanie i odpowiednia opieka mogą wyraźnie spowolnić przebieg choroby.

Kiedy pamięć zaczyna niepokoić

Początek choroby często jest subtelny. Chory coraz częściej gubi przedmioty codziennego użytku – klucze, okulary, telefon – i odkłada je w zupełnie nietypowe miejsca, np. do lodówki czy wśród ręczników. Trudno mu zorientować się w czasie: pyta "Czy dzisiaj mamy zimę czy lato?", myli daty, pory dnia, zapomina o umówionych spotkaniach.

Częste staje się powtarzanie tych samych pytań i historii – jakby rozmowa zaczynała się wciąż od początku. Osoba z chorobą Alzheimera może nie pamiętać, co robiła rano, czy już jadła obiad, kiedy była u lekarza. Zdarza się, że gubi się w dobrze znanej okolicy albo nie wie, jak trafiła w dane miejsce.

Z czasem narastają trudności w wykonywaniu codziennych, zwłaszcza złożonych czynności. Problemem staje się obsługa telefonu, zaplanowanie posiłku, pamiętanie o wyłączeniu kuchenki. W mowie pojawiają się pauzy: chory szuka słów, używa określeń typu "to do jedzenia… no… widelec", zastępuje właściwe słowa innymi lub tworzy zupełnie nowe.

Niepokojącym sygnałem są także kłopoty z oceną sytuacji i podejmowaniem decyzji. Pacjent może wielokrotnie zmieniać okulary, tłumacząc to "trudnościami z widzeniem", choć w rzeczywistości problem leży w zaburzonej ocenie przestrzeni. Zmienia się osobowość: narasta apatia, upór, drażliwość, pojawia się podejrzliwość.

U części chorych dochodzi do urojeń – niezgodnych z rzeczywistością przekonań. Klasycznym przykładem jest sytuacja, gdy osoba z chorobą Alzheimera zaczyna oskarżać opiekunkę lub członka rodziny o kradzież portfela czy biżuterii. Upiera się przy tym mimo racjonalnych wyjaśnień, nie pamiętając, że sama schowała rzeczy w nietypowe miejsce.

Jak postępuje choroba?

Lekarze wyróżniają kilka etapów choroby Alzheimera:

1. Faza przedkliniczna – w mózgu zachodzą już zmiany chorobowe, ale nie ma jeszcze objawów widocznych na co dzień.
2. Łagodne zaburzenia poznawcze – pojawiają się pierwsze trudności z pamięcią i koncentracją, często zauważalne tylko przez chorego; testy medyczne potrafią ujawnić problem.
3. Łagodne otępienie – zapominanie, dezorientacja, kłopoty z organizacją dnia. Otoczenie zaczyna widzieć, że "coś jest nie tak".
4. Umiarkowane otępienie – narastają problemy z mową, higieną, kontrolą finansów, przygotowywaniem posiłków, pojawiają się wyraźne zmiany zachowania. Potrzebna jest pomoc w większości czynności.
5. Zaawansowane otępienie – chory traci zdolność komunikacji, samodzielnego poruszania się i połykania, jest całkowicie zależny od opiekunów.

Wraz z postępem choroby zanikają zainteresowania, ograniczają się kontakty towarzyskie, nastrój bywa chwiejny. W późniejszym okresie pojawiają się trudności z rozpoznaniem współmałżonka czy innych członków rodziny, choć chory zwykle odróżnia osoby znane od obcych. Mogą wystąpić zachowania agresywne i objawy psychotyczne, nasilające się zwłaszcza po południu i wieczorem.

Ostatecznie choroba prowadzi do poważnych problemów z poruszaniem się, kontrolą zwieraczy i połykaniem. Mowa ogranicza się do pojedynczych słów lub krótkich fraz.

Rozpoznanie – droga do pomocy

Diagnoza choroby Alzheimera opiera się na kompleksowej ocenie lekarskiej. Obejmuje:

• badanie przedmiotowe i neurologiczne,
• testy neuropsychologiczne oceniające pamięć, uwagę, myślenie, funkcje językowe,
• badania obrazowe mózgu (tomografia komputerowa, rezonans magnetyczny, w razie potrzeby nowocześniejsze badania PET),
• oznaczenie tzw. biomarkerów w płynie mózgowo-rdzeniowym lub krwi.

Najczęściej proces diagnostyczny prowadzi neurolog, ale ważną rolę odgrywają też psychiatra, geriatria oraz neuropsycholog. Współpraca tych specjalistów pozwala odróżnić chorobę Alzheimera od innych postaci otępienia czy zaburzeń pamięci związanych np. z depresją.

Rozpoznanie bywa trudne, zwłaszcza na początku, gdy dominują urojenia lub zaburzenia nastroju. Tym bardziej ważne jest, aby nie zwlekać z wizytą u lekarza, jeżeli u siebie lub bliskiej osoby zaobserwujemy narastające problemy z pamięcią i codziennym funkcjonowaniem.

Czy można spowolnić przebieg choroby?

Chociaż współczesna medycyna nie dysponuje jeszcze lekiem, który całkowicie zatrzymałby chorobę Alzheimera, można realnie spowolnić jej postęp i złagodzić objawy. Wymaga to wielokierunkowego działania:

• stosowania leków poprawiających funkcje poznawcze,
• leczenia chorób współistniejących,
• regularnej aktywności fizycznej,
• treningu pamięci i stymulacji poznawczej,
• odpowiedniej diety i dbałości o sen,
• wsparcia psychologicznego oraz społecznego zarówno dla chorego, jak i opiekunów.

Ostatnie badania naukowe wykazały, że szczególnie skuteczne jest podejście określane akronimem FINGERS. Obejmuje ono:

• F – Fitness (aktywność fizyczna)
• Regularny ruch poprawia krążenie, dotlenia mózg i wspiera powstawanie nowych połączeń nerwowych. Zalecane są spacery, jazda na rowerze, gimnastyka, a także trening siłowy dostosowany do wieku.
• I – Intellectual activity (aktywność intelektualna)
• Rozwiązywanie krzyżówek, nauka nowych umiejętności, gry logiczne czy czytanie książek pomagają utrzymać sprawność mózgu.
• N – Nutrition (odżywianie)
• Dieta zbliżona do śródziemnomorskiej lub tzw. MIND – bogata w warzywa liściaste, owoce jagodowe, pełnoziarniste produkty zbożowe, orzechy, ryby i oliwę z oliwek, przy jednoczesnym ograniczeniu cukru, soli oraz tłuszczów nasyconych i żywności wysoko przetworzonej.
• G – Genes (czynniki genetyczne)
• U osób z obciążeniem rodzinnym (np. nosicieli genu APOE e4) wczesne wdrożenie zdrowego stylu życia i regularne kontrole mogą odsunąć w czasie wystąpienie objawów.
• E – Environment (środowisko społeczne i psychiczne)
• Ważne jest unikanie izolacji i długotrwałego stresu. Otoczenie powinno sprzyjać samodzielności – mieszkanie warto dostosować do możliwości osoby z zaburzeniami pamięci.
• R – Risk factor management (zarządzanie czynnikami ryzyka)
• Nieleczone nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, wysoki cholesterol, otyłość, depresja, zaburzenia słuchu czy widzenia zwiększają ryzyko otępienia. Skuteczne leczenie tych schorzeń chroni także mózg.
• S – Social engagement (zaangażowanie społeczne)
• Spotkania z rodziną, udział w grupach wsparcia, wspólne zajęcia czy hobby poprawiają samopoczucie i pomagają spowolnić pogorszenie funkcji poznawczych.

Gdy otępienie nie jest Alzheimerem

Nie każde otępienie oznacza chorobę Alzheimera. Częstą przyczyną są przewlekłe choroby naczyniowe mózgu – miażdżyca, nadciśnienie, przebyte udary.

Otępienie poudarowe pojawia się po udarze mózgu, kiedy dochodzi do gwałtownego zatrzymania dopływu krwi do określonego obszaru mózgu. Do objawów należą niedowłady kończyn, zaburzenia mowy, widzenia, równowagi, silne bóle głowy, a później – trudności z pamięcią, myśleniem abstrakcyjnym, planowaniem czy prowadzeniem rozmowy.

Otępienie podkorowe rozwija się wolniej, na skutek przewlekłego niedokrwienia drobnych naczyń mózgowych. Chorzy skarżą się na "spowolnienie myślenia", problemy z rozwiązywaniem prostych zadań, trudności w planowaniu. Częste są zaburzenia chodu, równowagi i utrzymania moczu, przypominające chorobę Parkinsona.

Różnicowanie tych schorzeń jest istotne, ponieważ leczenie i profilaktyka – przede wszystkim kontrola ciśnienia, poziomu cukru i cholesterolu – mogą zatrzymać narastanie objawów.

Nie jesteś sam

Zmiany pamięci i zachowania u siebie lub bliskiej osoby budzą lęk. Diagnoza otępienia często oznacza konieczność przewartościowania planów życiowych, mierzenia się z niepewnością i silnymi emocjami. Warto pamiętać, że pomoc jest dostępna.

Jeśli zauważasz, że wykonanie wcześniej prostych czynności zaczyna sprawiać trudność, że częściej gubisz się w rozmowie, powtarzasz pytania, mylisz daty – porozmawiaj z lekarzem rodzinnym. To pierwszy krok do szczegółowej diagnostyki w poradni pamięci, gdzie pracują neurolodzy, psychiatrzy, geriatrzy i neuropsycholodzy.

Otrzymanie diagnozy zmienia życie, ale nie musi oznaczać końca aktywności. Dzięki odpowiedniemu leczeniu, rehabilitacji i wsparciu społecznemu chory może przez długi czas funkcjonować samodzielnie, a jego bliscy – lepiej zrozumieć, z czym wiąże się choroba i jak się z nią mierzyć.