Bezsenność – dlaczego trzeba ją leczyć aktywnie?

Definicja i klasyfikacja bezsenności

Bezsenność to zaburzenie snu polegające na występowaniu trudności:

• w nocy – z zasypianiem, utrzymaniem snu (częste, długotrwałe wybudzenia) lub zbyt wczesnym porannym budzeniem się,
• w ciągu dnia – znużenia i zmęczenia, obniżonego nastroju lub drażliwości oraz zaburzeń koncentracji, pamięci i uczenia się.

Objawy te przekładają się na pogorszenie ogólnego samopoczucia i funkcjonowania w codziennym życiu zawodowym, rodzinnym i społecznym.

Czas trwania dolegliwości pozwala na wyróżnienie dwóch podstawowych postaci zaburzenia:

• bezsenność krótkotrwała – gdy objawy utrzymują się krócej niż 3 miesiące,
• bezsenność przewlekła – gdy dolegliwości trwają powyżej 3 miesięcy.

Każda postać bezsenności, również krótkotrwała, wymaga aktywnego leczenia, aby nie doprowadzić do jej utrwalenia.

Dlaczego każdą bezsenność należy leczyć?

Nieprawidłowe reakcje na pierwsze epizody gorszego snu mogą łatwo uruchomić tzw. błędne koło bezsenności. Pacjent, chcąc "nadrobić" sen, wydłuża czas pozostawania w łóżku, ogranicza aktywność fizyczną i społeczną, zaczyna "oszczędzać się" w ciągu dnia. Pojawia się:

• zmniejszone fizjologiczne zapotrzebowanie na sen nocny,
• narastające wyczerpanie fizyczne,
• wzrost napięcia psychicznego i lęk związany z obawą przed kolejną nieprzespaną nocą,
• wyczerpanie psychiczne.

Na ten mechanizm nakładają się czynniki wyzwalające lub podtrzymujące (stres, choroby somatyczne, wiek, nieprawidłowa higiena snu), a zaburzeniu ulega system regulacji czuwania i snu. W efekcie objawy bezsenności nasilają się i utrwalają.

Szybkie rozpoznanie problemu oraz odpowiednie działania profilaktyczne i terapeutyczne są kluczowe, by przerwać to błędne koło. Szczególnie pilnej konsultacji lekarskiej wymagają pacjenci, u których obok bezsenności występują inne objawy somatyczne lub wyraźne pogorszenie stanu psychicznego.

Zachowania wzmacniające sen – podstawy leczenia niefarmakologicznego

Podstawową metodą leczenia bezsenności – zarówno krótkotrwałej, jak i przewlekłej – są oddziaływania behawioralne i modyfikacja stylu życia. Można je uporządkować w trzy główne grupy.

1. Zwiększanie fizjologicznej potrzeby snu

Im dłuższy i bardziej aktywny dzień, tym silniejsza naturalna "presja snu" wieczorem. W praktyce oznacza to:

• ograniczenie czasu spędzanego w łóżku w nocy do około 6–6,5 godziny – utrzymywane konsekwentnie aż do ustąpienia objawów,
• planowanie codziennej aktywności fizycznej – najbardziej dostępną i zalecaną formą jest energiczny marsz trwający 30–60 minut dziennie.

2. Wzmacnianie rytmu dobowego snu i czuwania

Stabilny rytm okołodobowy ułatwia zasypianie o stałej porze i poprawia ciągłość snu. W tym celu należy:

• utrzymywać stałą porę wstawania rano, także w dni wolne od pracy,
• codziennie wychodzić na zewnątrz i przebywać w jasnych pomieszczeniach w ciągu dnia,
• unikać silnego światła, zwłaszcza o barwie niebieskiej, w godzinach wieczornych (ekrany smartfonów, tabletów, komputerów).

3. Redukcja napięcia psychicznego i kontrola bodźców

Kluczowym elementem jest stworzenie skojarzenia łóżka wyłącznie ze snem (i aktywnością seksualną), a nie z pobudzeniem czy martwieniem się:

• łóżko powinno służyć tylko do spania i współżycia; należy wyeliminować z sypialni pracę, długie rozmowy telefoniczne, oglądanie telewizji czy korzystanie z urządzeń elektronicznych,
• co najmniej 60 minut przed planowanym snem należy zakończyć aktywności pobudzające; ten czas warto przeznaczyć na wyciszenie, spokojne podsumowanie dnia i zaplanowanie kolejnego,
• jeśli mimo zastosowania tych zasad sen nie nadchodzi, a pacjent odczuwa narastające zdenerwowanie, napięcie lub frustrację, powinien wstać z łóżka i przejść do innego pomieszczenia, zajmując się spokojną, monotonną czynnością (np. czytaniem mało angażującej lektury). Do łóżka wraca się dopiero przy narastającej senności. Zasada ta dotyczy także wybudzeń w środku nocy, które utrzymują się dłużej niż około 20–30 minut.

Fizjologia snu a wiek pacjenta

Wiek ma istotny wpływ na długość i głębokość snu:

• nastolatki – potrzebują co najmniej 8 godzin snu, z czego sen głęboki stanowi około 25% całkowitego czasu snu,
• dorośli – powinni spać co najmniej 7 godzin, a odsetek snu głębokiego wynosi około 20%,
• osoby po 65. roku życia – fizjologiczne zapotrzebowanie na sen nieco się zmniejsza (do około 5–6 godzin), a udział snu głębokiego spada do około 10%.

U osób starszych sen staje się bardziej płytki i podatny na wybudzenia. Ważne jest, aby nie wydłużać nadmiernie czasu przebywania w łóżku "w zamian" za gorszą jakość snu. Dla utrzymania możliwie głębokiego snu kluczowa jest aktywność w ciągu dnia przy jednoczesnym umiarkowanym skróceniu czasu w łóżku.

Rola leków nasennych w leczeniu bezsenności

Farmakoterapia nie zastępuje terapii behawioralnej, ale może być jej uzupełnieniem.

Kiedy rozważyć leki nasenne?

• Bezsenność krótkotrwała jest głównym wskazaniem do zastosowania leków nasennych.
• W bezsenności przewlekłej farmakoterapia wchodzi w grę, gdy zmiana nawyków związanych ze snem oraz inne metody niefarmakologiczne nie przynoszą poprawy jakości snu.

Zasady bezpiecznego stosowania

Leki nasenne należy stosować tak krótko, jak to możliwe:

• typowo od kilku dni do dwóch tygodni,
• maksymalny czas ciągłej terapii – łącznie z okresem stopniowego zmniejszania dawki – nie powinien przekraczać 4 tygodni.

W bezsenności epizodycznej zalecany czas leczenia wynosi 2–5 dni, natomiast w bezsenności krótkotrwałej – 2–3 tygodnie. Leki przyjmuje się bezpośrednio przed nocnym spoczynkiem.

Jeśli z różnych względów konieczne jest dłuższe stosowanie leków nasennych, zaleca się jak najszybsze przejście na schemat przyjmowania przerywanego, np.:

• 1–5 razy w tygodniu,
• mniej niż 15 dawek w miesiącu,
• nie dłużej niż 3 kolejne noce z rzędu.

Taki sposób dawkowania ogranicza ryzyko utraty skuteczności (tolerancji) oraz zmniejsza ryzyko uzależnienia.

Każde przedłużenie terapii ponad 4 tygodnie powinno być poprzedzone staranną oceną lekarza, z uwzględnieniem bilansu korzyści i zagrożeń.

Leki nasenne dostępne bez recepty – możliwości i ograniczenia

Preparaty dostępne bez recepty nie są zalecaną podstawową metodą leczenia bezsenności. Ich rola jest ograniczona:

• mogą być pomocne przy krótkotrwałych trudnościach z zasypianiem, przejściowych zaburzeniach rytmu dobowego (np. po zmianie strefy czasowej) czy problemach ze snem związanych z nasilonym napięciem psychicznym,
• wybierając preparat, należy zawsze zwrócić uwagę, na jaki rodzaj problemu ze snem jest on przeznaczony (trudności z zasypianiem, częste wybudzenia, wczesne budzenie).

W przypadku znacznego nasilenia objawów, które zaburzają funkcjonowanie w ciągu dnia, decyzję o leczeniu powinien podjąć lekarz. Gdy konsultacja lekarska jest utrudniona, pierwszej porady może udzielić farmaceuta, jednak w sytuacji współwystępowania innych objawów somatycznych lub psychicznych badania diagnostyczne i ocena lekarska są konieczne.

Podsumowanie – sześć kluczowych zasad postępowania w bezsenności

1. Rozpoznaj bezsenność – to nie tylko brak snu w nocy, ale także zmęczenie, pogorszenie nastroju i funkcji poznawczych w ciągu dnia.
2. Lecz ją aktywnie od początku, aby nie dopuścić do przejścia w postać przewlekłą.
3. Wprowadź zmiany behawioralne: ogranicz czas w łóżku, zwiększ aktywność fizyczną, wzmocnij rytm dobowy i zadbaj o redukcję napięcia psychicznego.
4. Uwzględnij fizjologię snu i wiek pacjenta – inne są potrzeby nastolatka, inne osoby starszej.
5. Stosuj leki nasenne rozważnie i krótkotrwale, preferując schematy przerywane, aby uniknąć tolerancji i uzależnienia.
6. Ostrożnie korzystaj z leków dostępnych bez recepty – traktuj je wyłącznie jako wsparcie w łagodnych, przejściowych trudnościach ze snem, a w razie nasilonych objawów kieruj pacjenta do lekarza.

Tak rozumiane, wieloaspektowe i aktywne podejście pozwala nie tylko złagodzić objawy bezsenności, lecz przede wszystkim przerwać jej błędne koło i poprawić jakość życia pacjentów.